Merdeka
door Herman KeppyHet drukke Indonesiëjaar is begonnen. Meerdere tentoonstellingen zijn of worden nog geopend, waaronder Revolusi in het Rijksmuseum. Tegelijkertijd wordt het onderzoeksprogramma 'Onafhankelijkheid, dekolonisatie, geweld en oorlog in Indonesië 1945-1950' afgerond met de publicatie van maar liefst twaalf vuistdikke boeken.
Walburg Pers, zusteruitgeverij van Amsterdam University Press, die al deze boeken gaat uitbrengen, lanceert voordat de tsunami losbarst een andere dikke pil die betrekking heeft op hetzelfde onderwerp als het onderzoeksprogramma. Merdeka. De strijd om de Indonesische onafhankelijkheid en de ongewisse opkomst van de Republiek, 1945-1950 zal met name in Indonesië aankomen als een vloedgolf. Tenminste, nadat het boek is vertaald – de plannen liggen er.
De auteurs, Harry Poeze en Henk Schulte Nordholt, zijn zowel in Nederland als Indonesië hooggewaardeerde oudgedienden. Beiden hebben hun sporen op het gebied van de geschiedenis van Nederlands-Indië/Indonesië ruimschoots verdiend. Poeze was onder meer onderzoeker en publicist bij het KITLV en vanaf 1981 hoofd van de uitgeverij van die instelling. Hij is inmiddels officieel gepensioneerd, maar nog volop aan het werk. Schulte Nordholt doceerde van 1985 tot 2005 antropologie en de geschiedenis van Azië aan de Universiteit van Amsterdam en was hoogleraar Zuidoost-Azië Studies aan De Vrije Universiteit in Amsterdam (2007-2014). Vanaf 2005 is ook hij verbonden aan het KITLV.
Onthutsend
Waarom zal Merdeka Indonesië teisteren als een vloedgolf, en waarom is het ook voor Nederland een belangrijk boek? Om met het laatste te beginnen: voor het eerst wordt een helder en gedetailleerd overzicht gegeven van de enorm chaotische situatie die aan Indonesische kant heerste voor en tijdens de strijd met Nederland, en die nog voortduurde na de moeizaam bevochten onafhankelijkheid. Tot voor kort vertrokken vaderlandse historici vooral vanuit het Nederlands perspectief. Los van de onderhandelingen en strijd tussen Nederland en de Republiek van Soekarno en Hatta was er nauwelijks aandacht voor wat zich elders onder Indonesiërs afspeelde. Niet verwonderlijk, want de Nederlandse politici en militaire autoriteiten die toentertijd bij de repressie van het Indonesisch onafhankelijkheidstreven waren betrokken, blonken vrijwel zonder uitzondering uit in het hebben van één grote blinde vlek voor de ontwikkelingen in het Indonesische kamp. Zij bekommerden zich slechts om hun eigen belangen. Na het uitroepen van de Indonesische onafhankelijkheid werd er aanvankelijk in Nederlandse kringen beweerd dat die onafhankelijkheid een Japans maaksel was dat slechts door weinigen werd gedragen. Terwijl, zo blijkt in Merdeka, bijvoorbeeld Hatta het al goed had gezien in 1942 toen hij opmerkte dat 'de jeugd nog liever naar de bodem van de zee wil dan opnieuw gekoloniseerd te worden'. Hatta kreeg het gelijk vierkant aan zijn zijde, maar eigenlijk is het kwartje nooit gevallen bij de Nederlanders van toen. Poeze en Schulte Nordholt wijzen keer op keer op de afwezigheid van kennis, van enige interesse bij de Nederlandse gezagsdragers over wat zich werkelijk afspeelde in Indonesië. Pijnlijk ook te lezen over de verwoede Nederlandse pogingen op het laatst om, zonder enige realiteitszin, een federatie van Indonesië te maken. Van het Nederlands zelfbeeld als natie die, al zijn er weliswaar fouten gemaakt, in wezen het beste voor had met zijn kolonie, blijft geen spaan over. Alleen al vanwege dat onthutsende feit is Merdeka een belangrijk boek voor Nederland.
Lof en afkeuring
Het belang van Merdeka voor Indonesië is vele malen groter. Schulte Nordholt en Poeze bewijzen de Indonesische natie een niet te onderschatten dienst en geven historici daar een basis om door te vorsen in hun nationale geschiedenis. Historici van wie er een aantal recentelijk hand-en-spandiensten zal hebben verleend in aanvullend onderzoek voor het boek. Voor de basis hebben de auteurs hun omvangrijke bibliotheek nog eens uitgespit en met name ook geput uit vroeger veldwerk van Poeze in Indonesië.
De reacties in Indonesië op Merdeka zullen gemengd zijn, variërend van lof tot afkeuring. Met name in het tijdperk Soeharto heeft men er een loopje met de geschiedenis genomen. Onderzoeken en publicaties die de regering niet zinden, waren verboden. De staat schreef zijn versie voor van de nationale geschiedenis, bij voorkeur met een voorwoord vol stempels van de president. Het beeld van de onafhankelijkheidstrijd moest er een zijn van een eensgezind Indonesisch volk dat optrok tegen de wrede Nederlanders. Dat er van eensgezindheid verre van sprake was en dat aan Nederlandse kant duizenden wrede Indonesiërs hebben gevochten, is de Indonesische jeugd nooit verteld.
Het zal nog een hele kluif zijn hen te overtuigen dat in Merdeka staat hoe het werkelijk is gegaan. Na een voor alle Indonesiërs traumatisch ervaren Japanse bezetting ontstond een machtsvacuüm waarin al snel meerdere individuen en partijen met uiteenlopende belangen en zienswijzen opstonden, die zich wilden doen gelden in de strijd naar de alom gewenste onafhankelijkheid. Die partijen beconcurreerden elkaar, gingen allianties met elkaar aan, verbraken die weer, en stonden dikwijls lijnrecht tegenover elkaar. Strijdgroepen en lokale commandanten handelden naar eigen goeddunken, iets wat aan Nederlandse kant overigens ook schering en inslag was. Landaard, regio, politieke voorkeur, religie, economisch gewin, maatschappelijke status, afgunst, het kon allemaal een rol spelen. De algehele turbulentie leidde tot onderlinge strijd, arrestaties van tegenstanders, ontvoeringen, executies, en zelfs tot burgeroorlog. Als de sterren iets anders hadden gestaan was de Peristiwa Madiun, de Madiun-opstand, onder de communistische voorman Musso geslaagd. Maar Soekarno en Hatta sloegen de opstand hard neer, er vielen duizenden doden.
Terwijl in eigen huis een volstrekte chaos heerste, onderhandelde en voerde de Republiek ook nog eens strijd met de Nederlanders. Vandaar dat Poeze en Schulte Nordholt het hebben over ‘de ongewisse opkomst van de Republiek’. Dat Indonesië Nederland in 1949 voorgoed van zich af wist te schudden, moet ook voor Soekarno en de zijnen als een regelrecht wonder hebben gevoeld.
Chinezen
Merdeka is toegankelijk geschreven, voor doorgewinterde geïnteresseerden in geschiedenis en specifiek die van Indonesië een lust om te lezen. Maar voor leken zal het waarschijnlijk een zware opgave zijn, al was het vanwege de vele (moeilijke) Indonesische namen van politici, militairen en organisaties. Revolusi van David Van Reybrouck is echt een boek voor het grote publiek, te behappen voor zowel volslagen leken als Indonesiëkenners. Degenen die verdieping zoeken, verlegen zitten om over- en inzicht in de Indonesische kant van de onafhankelijkheidsstrijd, doen er goed aan Merdeka aan te schaffen.
Er wordt ook aandacht gegeven aan de positie van de Indo-Europeanen en de Molukkers, de twee groepen die vanwege de onafhankelijkheidsstrijd in Nederland zijn beland. Nee, er werden geen tienduizenden Indo's vermoord tijdens de Bersiap, het getal ligt tussen de vijf- en zesduizend, zoals eerder Bert Immerzeel van de website Java Post beredeneerde. En ja, in de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd vochten Molukse militairen fanatiek aan Nederlandse en Indonesische kant. Molukkers van Java werden ook ingezet om de opstand op Ambon in 1950 neer te slaan. Daar was trouwens J.H. Manuhutu tot president van de eigen Zuidmolukse Republiek gekozen, en niet de eigenlijke leider C. Soumokil, zoals in Merdeka staat. Het zal in de tweede druk en in de Indonesische vertaling worden gecorrigeerd.
Mooi is dat in Merdeka ook uitgebreid aandacht wordt besteed aan de Chinese bevolkingsgroep. Chinese ondernemers waren belangrijk voor de Republiek, zij zorgden bijvoorbeeld voor de schepen die producten uitvoerden en invoerden (ook wapens en munitie). Tegelijkertijd stonden zij, en de Chinese groep in het algemeen, continu onder grote druk. Ze werden dikwijls gedwongen om te de kas van de Republiek te spekken, maar werden ondanks dat belaagd door de diverse strijdgroepen, met duizenden doden onder hen tot gevolg. Ze konden vaak niet anders dan bescherming zoeken bij de Nederlanders. Velen zijn ook uiteindelijk naar Nederland gekomen.
Harry Poeze en Henk Schulte Nordholt, Merdeka. De strijd om de Indonesische onafhankelijkheid en de ongewisse opkomst van de Republiek, 1945-1950, Walburg Pers, 2022