Oproep aan Shell om archieven open te stellen


Opinie: Shell, doe recht aan maatschappelijk belang en maak archieven openbaar
De Volkskrant, 4 januari 2023

Shell won in de koloniale tijd olie in Nederlands-Indië, waar het profiteerde van de uitbuiting van contractarbeiders. In het belang van sociale gelijkheid moet het bedrijf zijn archief volledig openstellen, stelt historicus Melle van Maanen.

door Melle van Maanen

‘Bij het woord koloniaal gaan bij Shell alle alarmbellen af.’ De collectiebeheerder wond er geen doekjes om toen ik vroeg om in Shells historisch archief te duiken voor onderzoek naar de olie-industrie in Nederlands-Indië, het huidige Indonesië. Van de fixatie op het eigen imago maakt het oliebedrijf dus geen geheim.

Deze openheid geldt echter niet voor toegang tot het historisch archief. Integendeel. Shell houdt de archiefkasten angstvallig dicht. Met de roep om meer kennis over het koloniale verleden en het groeiend besef van historische verantwoordelijkheid hiervoor, mag dat wel eens veranderen.
Welk verband heeft Shell dan met het Nederlandse koloniale verleden? In 1890 werd Shell onder de naam Koninklijke Olie opgericht in Nederlands-Indië. Olie vormde daar, naast andere bodemschatten, een krachtige motor voor de Nederlandse machtsuitbreiding. Waar olie werd gevonden, volgde het koloniale leger en ambtenarenapparaat.
Ook aan de andere kant van het koloniale rijk, in de Nederlandse Caraïben, gingen Shells winsten gepaard met ingrijpende maatschappelijke veranderingen. De 20ste eeuw werd de eeuw van de olie en daarmee ook die van Shell.

Strikte voorwaarden
Tot zover niets nieuws. Het opdoen van nieuwe kennis lijkt echter niet Shells prioriteit. Zijn historisch archief kan namelijk alleen onder strikte voorwaarden worden ingezien; toegang wordt pas verleend na het ondertekenen van een verklaring om het bedrijf geen imagoschade toe te brengen. Eenmaal binnen is er beperkte onderzoektijd en zijn sommige deelarchieven niet te raadplegen. Publicaties met materiaal uit het archief, moeten vooraf worden goedgekeurd.
Daar heeft Shell ook het recht toe. Shell is, in tegenstelling tot de Nederlandse overheid, niet gebonden aan de Archiefwet, die stelt dat na 75 jaar archiefstukken in principe openbaar moeten worden gemaakt. Ook al is Shell niet verplicht ditzelfde te doen, toch vindt het bedrijf dat het al ‘maatschappelijke waarde’ levert ‘door onderzoek en informatieverstrekking’.
Wat deed Shell voor die maatschappelijke waarde? In 2007 publiceerde het een door het bedrijf geautoriseerde geschiedenis van Shell. Daarin zijn het unieke karakter van Shell in de wereldeconomie en de besluitvorming op het hoogste niveau leidend. Gevoelige onderwerpen, zoals het perspectief vanuit de werkvloer, blijven daardoor grotendeels buiten beeld.

Klimaatcrisis
Sindsdien is er veel veranderd. De klimaatcrisis vraagt om inzicht in energietransities. De belangstelling voor het koloniale verleden vraagt om nieuwe bronnen. Sociale en mondiale ongelijkheid vragen om historische duiding. Kortom: maatschappelijk urgente onderwerpen waarmee Shells archief is verbonden vragen erom uitgediept te worden.
Ook mijn eigen onderzoeken naar de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog en de banden tussen de koloniale overheid en oliebedrijven in Nederlands-Indië zou door onbeperkte toegang verrijkt kunnen worden. Met een openbaar Shell-archief zouden onderzoekers onze historische kennis van actuele kwesties kunnen vergroten. En hoewel dit zijn kostbare imago wellicht op de korte termijn schade toebrengt, zou Shell hiermee daadwerkelijk maatschappelijke waarde kunnen leveren.
Toegang krijgen tot Shells historisch archief komt helaas maar zelden voor. Onderzoekers wijken daarom noodgedwongen uit naar andere bronnen. Hoewel een private onderneming als Shell het recht aan haar kant heeft, strookt die beperkte toegang niet met liberale waarden als openheid en vrijheid. Openbare archieven zijn nodig voor een weerbare democratie. Zonder toegang tot de feiten kan er geen analyse worden gemaakt. En zonder analyse is er geen gezond publiek debat.

Historische verantwoordelijkheid
Dat het ook anders kan, zagen we afgelopen jaar. ABN Amro liet zijn historische banden met de slavernij onderzoeken. In december bood premier Rutte namens de Nederlandse staat zijn excuses aan voor het slavernijverleden in ‘de West’ en ‘de Oost’. In zijn toespraak leek Rutte zich bewust te zijn van het belang van onderzoek en het nemen van historische verantwoordelijkheid. Hetzelfde zouden we van Shell mogen vragen.
Behalve dat Shell in de koloniale tijd profiteerde van talrijke privileges, waaronder lage belastingen dankzij hard en kundig lobbywerk, profiteerde het bedrijf in Nederlands-Indië ook van de uitbuiting van ‘koelies’. Deze in armoede vervallen Chinezen en Javanen werkten met wurgcontracten onder erbarmelijke omstandigheden voor Nederlandse bedrijven als Shell.
Bij contractbreuk (vaak door te vluchten) mochten werkgevers deze arbeiders naar eigen believen straffen. Dat liep op tot lijfstraffen en kon zelfs leiden tot de doodstraf. De inzet van koelies was een manier om het wegvallen van goedkope arbeid – na de afschaffing van slavernij in Nederlands-Indië in 1860 – op te vangen.

Uitbuiting
Ook Shell profiteerde van het koloniale systeem dat Nederland opgetuigde. Onderzoek naar historische vormen van uitbuiting en hun nasleep kan de huidige sociale ongelijkheid inzichtelijker maken. Als voor Shell een maatschappelijke bijdrage werkelijk hoog in het vaandel staat: maak het historisch archief dan openbaar en toegankelijk.
Niet alleen voor Nederlandse onderzoekers, ook voor onderzoekers uit landen waaraan het bedrijf verbonden is geweest. Onder meer Indonesische en Caraïbische onderzoekers zijn voor het optekenen van hun geschiedenis in belangrijke mate afhankelijk van archieven in Nederland. Ook zij hebben recht op een archiefbeleid van Shell dat zorgt voor meer openheid en toegankelijkheid.


Melle van Maanen is historicus. Hij werkt als zelfstandig onderzoeker en is programmamaker bij het NIAS-KNAW en junior-curator bij Museum Het Schip.

Afbeelding: Oliewinning op Sumatra door de Bataafsche Petroleum Maatschappij, een dochterbedrijf van Shell, in 1915. Beeld Nationaal Archief/Collectie Spaarnestad

 
Share our website